Άμεση δημοκρατία - 2

  

19 ερωτήματα γύρω από τα εργαλεία της άμεσης δημοκρατίας. Δημοψήφισμα και λαϊκή πρωτοβουλία  

«Σε μία δημοκρατία την μοναδική αιτία νομιμοποίησης αποτελεί η θέληση της κυρίαρχης κοινωνίας των πολιτών. Σαν τα πλέον άμεσα εργαλεία πιστοποίησης της θέλησης της, η λαική πρωτοβουλία και το δημοψήφισμα παρουσιάζουν τεράστια πλεονεκτήματα. Είναι πολύ πιο πιθανό να αισθανθεί κάποιος το δικαίωμα να μην σεβαστεί ένα νόμο υιοθετημένο από μια ελίτ ή διά μέσω «πίεσης», παρά ένα άλλο που αντιλαμβάνεται σαν αντανάκλαση της ελεύθερης και συνειδητής συναίνεσης της πλειοψηφίας των πολιτών.» - Τζέφρευ Ουόλκερ, 1987

------------------------------------------- 

του Γιώργου Δημητρίου  

Σε μία ιστορική περίοδο διεκδίκησης του θεμελιώδους δικαιώματος ενεργής συμμετοχής στα πολιτικά δρώμενα από την κοινωνία των πολιτών, είναι φυσικό να τίθενται εύλογα ερωτήματα και απορίες γύρω από τις μεθόδους και τα εργαλεία εφαρμογής της άμεσης δημοκρατίας.

1. Μήπως η θεσμοθέτηση των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας σημάνει αίτημα δημοψηφίσματος «για όλα»;
Ένας από τους πλέον διαδεδομένους φόβους, αναφορικά με την θεσμοθέτηση των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας, αφορά την πιθανότητα κατάχρηση τους ή την πιθανή επικάλυψη του έργου των πολιτικών της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.
Μολονότι η έως τώρα εμπειρία σε χώρες που χρησιμοποιούνται ευρύτατα εγγυάται ότι δεν συμβαίνει και δεν μπορεί να συμβεί τίποτε από τα παραπάνω, η ίδια η φύση της διαδικασίας που προϋποθέτουν, τελικά, το αποκλείει. Για να καταλήξει σε δημοψήφισμα μία οποιαδήποτε πρόταση λαϊκής πρωτοβουλίας οφείλει να συνοδεύεται από ένα καθορισμένο αριθμό υπογραφών, ικανό να αποδείξει ότι πρόκειται περί προβληματικής δημόσιου οφέλους, αριθμό που κυμαίνεται μεταξύ 1,6-2% και, σπανιότερα, μεταξύ 9-10% των εχόντων δικαίωμα ψήφου. Πρόκειται για ένα όριο που επιτυγχάνεται κοπιωδώς και, ως εκ τούτου, συνιστά πειστική εγγύηση ότι καταλήγουν σε ψηφοφορία μόνο οι πρωτοβουλίες που ενδιαφέρουν πραγματικά ένα σημαντικό τμήμα του εκλογικού σώματος.
- Η θεσμοθέτηση των εργαλείων άμεσης δημοκρατίας δεν καταλύει την αντιπροσωπευτική δημοκρατία αλλά συνιστά το αναγκαίο της συμπλήρωμα



2. Τι συμβαίνει όταν η συμμετοχή στην ψηφοφορία προκύπτει περιορισμένη;
Η υψηλή συμμετοχή σε περίπτωση εκλογών ή δημοψηφίσματος σημαίνει ότι η όποια πολιτική επιλογή επιδοκιμάζεται από σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Υπάρχει όμως μια καθαρή διαφορά μεταξύ εκλογών και δημοψηφίσματος: οι πολιτικοί αντιπρόσωποι διαμορφώνουν την κυβέρνηση και νομοθετούν για 4 χρόνια στο πεδίο μιας πλειάδας θεμάτων που ελέγχονται μόνο έμμεσα από το εκλογικό σώμα, ενώ στην περίπτωση του δημοψηφίσματος το θέμα είναι ένα και μοναδικό και, ευνόητα, δεν έχει την ίδια αξία για όλο το εκλογικό σώμα. Γι’αυτούς τους λόγους η συμμετοχή στην ψηφοφορία στην περίπτωση του δημοψηφίσματος, ως συνήθως, δεν είναι μεγάλη όπως σε εκείνη των εκλογών.
- Ο αριθμός των συμμετεχόντων στο δημοψήφισμα εξαρτάται από την αξιολόγηση της σπουδαιότητας του θέματος από το εκλογικό σώμα

3. Απαρτία του 50%+1: συνεισφέρει η πρόβλεψη ενός ελάχιστου ποσοστού συμμετοχής στην ψηφοφορία έτσι ώστε το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος να είναι έγκυρο;
α). Η περιορισμένη συμμετοχή στην ψηφοφορία δεν είναι ποτέ θετική για τον θεσμό του δημοψηφίσματος και, γενικότερα, για την υπόθεση της δημοκρατίας.
β). Σε περίπτωση ισχύος του ελάχιστου ποσοστού συμμετοχής στην ψηφοφορία, ώστε να καθίσταται έγκυρο το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος - απαρτία - είναι εφικτή η μείωση της συμμετοχής κάτω από το 50% των εχόντων δικαίωμα ψήφου μέσω μιας δεξιότεχνης καμπάνιας υπονόμευσης του. Σε αυτή την περίπτωση, οι διοργανωτές του οφείλουν να κινήσουν, όσο το δυνατόν περισσότερο, το ενδιαφέρον της κοινωνίας των πολιτών καθόσον οι αντίθετοι θα προσπαθήσουν να ακυρώσουν το τελικό αποτέλεσμα καλώντας σε αποχή.
γ). Οι πολιτικά ενεργοί πολίτες δραστηριοποιούνται αυθόρμητα για να πληροφορηθούν και να πληροφορήσουν ενώ οι υπόλοιποι - οι αδιάφοροι ή και οι ενάντιοι στην πρόταση του δημοψηφίσματος - δεν προσέρχονται στην κάλπη. Σε περίπτωση ακύρωσης της διαδικασίας λόγω μη επίτευξης απαρτίας - οι πρώτοι τιμωρούνται για την κοινωνική τους υπευθυνότητα ενώ οι δεύτεροι - αδιάφοροι ή και υπονομευτές - επιβραβεύονται.
δ). Το ελάχιστο ποσοστό συμμετοχής συνδράμει στον καταλογισμό των όσων δεν προσέρχονται στην κάλπη στο μπλοκ της αρνητικής ψήφου ενώ, στην πραγματικότητα, θα έπρεπε να θεωρηθούν αυτό που είναι: απέχοντες από την ψηφοφορία δίχως καμία επίδραση στο αποτέλεσμα. Και αυτό, αντίθετα από ότι συμβαίνει στις πολιτικές εκλογικές όπου λευκά, άκυρα και αποχή δεν επηρεάζουν την εγκυρότητα της ψηφοφορίας.
ε). Απουσία ενός θεσμοθετημένου ελάχιστου ποσοστού συμμετοχής στην ψηφοφορία πρωταγωνιστεί η σπουδαιότητα του θέματος καθόσον όλοι, υποστηρικτές και αντίθετοι, υποδύονται τον αγώνα της πειθούς του μεγαλύτερου δυνατού ποσοστού της κοινωνίας αναφορικά με την οπτική τους.
στ). Σε περίπτωση ισχύς της απαρτίας εξασθενεί κατά κάποιο τρόπο το δικαίωμα της μυστικότητας της ψήφου: παρά την πρόσκληση σε αποχή, η προσέλευση στην κάλπη εκλαμβάνεται αυτόματα από τους πολέμιους της πρότασης σαν πολιτική αντιπαλότητα.
ζ). Σε αρκετές χώρες, όπως η Ιταλία, το ελάχιστο ποσοστό συμμετοχής δεν ισχύει μόνο στις περιπτώσεις των σημαντικών δημοψηφισμάτων όπως εκείνα για την επικύρωση των τροποποιήσεων του Συντάγματος ή νόμων γύρω από την μορφή διακυβέρνησης – εκλογικός νόμος, νόμοι σχετικοί με την εφαρμογή αμεσοδημοκρατικών διαδικασιών κ.λ.π.)
- Η θεσμοθέτηση του ελάχιστου ποσοστού συμμετοχής στην ψηφοφορία, μακροχρόνια, δεν συνεισφέρει στον θεσμό του δημοψηφίσματος. Ο θεσμός ενισχύεται μόνο μέσω της ελεύθερης προσέλευσης στην κάλπη

4. Κατά πόσο είναι δυνατή η κατανόηση πολύπλοκων προβληματικών από τον πολίτη που καλείται να ψηφίσει;
Πολλές από τις πολιτικές θεματολογίες είναι πολύπλοκες και απαιτούν ιδιαίτερη εμβάθυνση για να γίνουν κατανοητές. Το ίδιο πολλοί έχουν την αίσθηση ότι, συχνά, το δημοψήφισμα απαιτεί από τον πολίτη γνώσεις και κρίση πέραν των ικανοτήτων του και προτιμούν να αφεθεί στους «ειδικούς» το έργο της αντιμετώπισης των πολιτικών θεματολογιών αυτού του τύπου. Πέραν κάθε επιχειρηματολογίας, αξίζει να σημειωθεί ότι η ημέρα της ψηφοφορίας δεν πραγματοποιείται από την μια μέρα στην άλλη. Από την στιγμή που εκκινεί η συλλογή των υπογραφών έως την στιγμή της ψήφου μεσολαβεί αρκετός χρόνος - μήνες ή και χρόνια - επαρκής για την δημόσια διαβούλευση του θέματος και τον σχηματισμό μιας πλήρους και τεκμηριωμένης άποψης από κάθε πολίτη. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι στην Ελβετία η ψηφοφορία ακολουθεί μιας περιόδου πληροφόρησης κατά την οποία κάθε οικογένεια λαμβάνει ένα σχετικό πληροφοριακό έντυπο συνταγμένο με γνήσια αντικειμενικά κριτήρια. 
Οι πολιτικοί επιχειρηματολογούν συχνά ότι η πολυπλοκότητα ορισμένων τύπων προβληματικών δεν τους επιτρέπει να αφεθούν στην ελεύθερη κρίση του πολίτη. Το ίδιο επιχείρημα είχε χρησιμοποιηθεί πριν από 100 χρόνια ενάντια στο δικαίωμα της ψήφου και, αργότερα, ενάντια στο δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες. Η μόνη απάντηση συνίσταται στο γεγονός ότι περισσότερη άμεση δημοκρατία εξαναγκάζει τον πολιτικό να καταθέτει συνεχώς την οπτική του και τα πεπραγμένα του δημόσια και να τα εξηγεί κατά τρόπο κατανοητό σε όλους.
- Όποιος αμφιβάλλει για την ικανότητα κρίσης του μέσου πολίτη αναφορικά με τις προβληματικές δημόσιου οφέλους θα πρέπει να εξηγήσει γιατί οι επιλογές του ίδιου πολίτη στο πλαίσιο των εκλογικών αναμετρήσεων γίνονται αποδεκτές με μεγάλη ικανοποίηση

5. Υπάρχουν θεματολογίες που θα έπρεπε να αποκλειστούν από την δυνατότητα να αποτελέσουν αντικείμενο δημοψηφίσματος;
Σε ορισμένες χώρες, όπως η Ιταλία, αποκλείονται του δημοψηφίσματος θεματολογίες σχετικές με την οικονομική και φορολογική πολιτική ή θεματολογίες σχετικές με την υπογραφή διεθνών συμβάσεων. Παρόμοιες «απαγορεύσεις» εκπορεύονται από την ανησυχία ότι τα δημοψηφίσματα αυτού του τύπου θα μπορούσαν να θέσουν σε αμφισβήτηση τα θεμέλια της λειτουργίας του κράτους ή να παρεμποδίσουν την χώρα να εκπληρώσει τις διεθνείς υποχρεώσεις της. 
Σε πολλά κράτη των Ηνωμένων Πολιτειών και στην Ελβετία οι πολίτες έχουν την δυνατότητα να αποφασίσουν, μέσω δημοψηφίσματος, την οικονομική και φορολογική πολιτική καθόσον καλούνται οι ίδιοι να σηκώσουν το βάρος των φόρων. Από την άλλη μεριά, έχει αποδειχθεί ότι ο πολιτικός που προγραμματίζει μια συγκεκριμένη κατανομή των φόρων είναι αναγκασμένος να τεκμηριώσει σοβαρά το σκεπτικό του εάν αποσκοπεί να κερδίσει το δημοψήφισμα, ενώ η συμμετοχή των πολιτών στην χάραξη της φορολογικής πολιτικής επιφέρει μία καταλυτικά ορθολογικότερη χρήση των δημόσιων πόρων.
Το Ιταλικό σύνταγμα απαγορεύει την αναθεώρηση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της δημοκρατικής μορφής διακυβέρνησης. Για όλες τις υπόλοιπες θεματολογίες επιτρέπει τροποποιήσεις, με αυξημένη πλειοψηφία, μέσω της Βουλής αλλά τις αποκλείει μέσω δημοψηφίσματος.
- Το εκλογικό σώμα δεν έχει λιγότερα δικαιώματα λήψης αποφάσεων από την πολιτική του αντιπροσωπεία

6. Μήπως ορισμένοι τύποι προβληματικών είναι πολύπλοκες για να γίνουν αποδεκτές ή να απορριφθούν με ένα «ναι» ή ένα «όχι»;
Κατά την περίοδο που μεσολαβεί μεταξύ της επικύρωσης του αιτήματος του δημοψηφίσματος και της ημέρας της ψηφοφορίας, τίθενται σε δημόσιο διάλογο όλες οι απόψεις του συγκεκριμένου θέματος και όλες οι σχετικές προτάσεις, αξιολογούνται τα «υπέρ» και τα «κατά» καθώς και οι συνέπειες των διαφόρων απόψεων και οπτικών που έχουν προκύψει. Πρόκειται για τον ίδιο τύπο διαδικασίας που ακολουθείται στην Βουλή όπου, και εκεί, η τελική απόφαση λαμβάνεται με ένα «ναι» ή ένα «όχι».
- Στο τέλος του δημόσιου διαλόγου είναι αναγκαία η ξεκάθαρη σκιαγράφηση όλων των απόψεων. Εάν η πρόταση του δημοψηφίσματος προκύπτει πειστική θα υπερψηφιστεί από την πλειοψηφία

7. Είναι δυνατή η συναίνεση στο πλαίσιο της διαδικασίας του δημοψηφίσματος;
Ενώ οι πολιτικές δυνάμεις της Βουλής έχουν την ελευθερία να προβούν σε συναινετικές λύσεις αναφορικά με μια συγκεκριμένη προβληματική, οι πολίτες δεν μπορούν να τροποποιήσουν την πρόταση του δημοψηφίσματος. Μπορούν να απαντήσουν μόνο με ένα «ναι» ή ένα «όχι» και να την επικυρώσουν με μια ευρεία ή με μια οριακή πλειοψηφία ή και να την απορρίψουν. 
Μορφές συναίνεσης επιδέχεται η εφαρμογή του άλλου εργαλείου άμεσης δημοκρατίας, της λαϊκής πρωτοβουλίας. Σε αυτή την περίπτωση οι πολίτες καταθέτουν στην Βουλή ένα σχέδιο νόμου προς εξέταση και αποδοχή, έτσι ως έχει, ή αποδοχή με τροποποιήσεις που έχει την ευχέρεια να προτείνει το σώμα. Σε αυτή την περίπτωση, το σώμα και οι υποστηρικτές της πρωτοβουλίας έχουν την δυνατότητα να διαμοεφώσουν συναινετικές μορφές της πρότασης. Διαφορετικά, είναι δυνατή η κατάληξη σε δημοψήφισμα με την κατάθεση εναλλακτικής πρότασης από μέρους της Βουλής, η οποία συντάσσεται συναινετικά από την ολομέλεια του σώματος, σε αντιπαράθεση στην πρόταση της κοινωνίας των πολιτών. Εναλλακτική πρόταση δύναται να κατατεθεί και από μέρους των πολιτών.
- Η συναίνεση είναι εφικτή στο πλαίσιο της χρήσης των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας, μέσω της διαβούλευσης των σχεδίων νόμου των πολιτών με τους αποδέκτες-πολιτικούς, ή μέσω εναλλακτικών προτάσεων που κατατίθενται στο πλαίσιο του τελικού δημοψηφίσματος

8. Τι συμβαίνει στην περίπτωση κατά την οποία τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος είναι σε αντίθεση με νομοθετικές ρυθμίσεις;
Στις χώρες που είναι θεσμοθετημένα τα εργαλεία της συμμετοχικής δημοκρατίας, συμβαίνει συχνά το αποτέλεσμα ενός δημοψηφίσματος να αιτεί την κατάργηση ενός νόμου. Είναι εύλογο ότι, σε αυτή την περίπτωση, οι πολιτικοί αντιπρόσωποι δεν κατόρθωσαν να μεταδώσουν αποτελεσματικά την έννοια και το νόημα ενός νόμου στους εκπροσωπούμενους ή νομοθέτησαν ενάντια στην πλειοψηφία τους. Μέσω της βέλτιστης δυνατής παρεμβολής των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας στον αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτισμό το νομοθετικό έργο δεσμεύεται διαρκώς και διεξάγεται με την διαρκή επιφύλαξη της ακύρωσης από μέρους των αντιπροσωπευόμενων: το δημοψήφισμα είναι στην ουσία το βασικότερο εργαλείο δημοκρατικού ελέγχου. Στις χώρες που είναι θεσμοθετημένα τα εργαλεία της συμμετοχικής δημοκρατίας, η Βουλή υποχρεώνεται να δίνει μεγάλη προσοχή στις ανάγκες και στα συμφέροντα της κοινωνίας των πολιτών στο πλαίσιο του νομοθετικού της έργου.
- Μέσω των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας, πολίτες και πολιτικοί, εκλεγμένοι και εκλογικό σώμα, είναι υποχρεωμένοι να αποκαταστήσουν ένα διαρκή, ανοικτό, διάλογο

9. Υπάρχει ο κίνδυνος κατάχρησης του θεσμού του δημοψηφίσματος από ισχυρές ομάδες με σημαντική κοινωνική επιρροή;
Δεν είναι διόλου απίθανο ομάδες συμφερόντων, με ισχυρή κοινωνική επιρροή, να προσπαθήσουν να εκμεταλλευτούν τον θεσμό για τους σκοπούς τους. Η επιρροή όμως αυτών των ομάδων στηρίζεται, ως επί το πλείστον, στη ποιότητα των σχέσεων που κατορθώνουν να δημιουργήσουν με την πολιτική μέσω διαύλων επικοινωνίας με την Βουλή, με τις κυβερνήσεις, τα κόμματα και τους πολιτικούς σχηματισμούς. Δεν έχουν ανάγκη της κινητοποίησης της κοινωνίας των πολιτών γιατί είναι πολύ πιο εύκολο το «κυνήγι» των συμφερόντων τους στους προθαλάμους της εξουσίας μακριά από τους κινδύνους της δημόσιας έκθεσης και της πιθανής ήττας στο πεδίο του δημοψηφίσματος.
Επιπλέον, στο πλαίσιο της διαδικασίας του δημοψηφίσματος η δήλωση ψήφου είναι δημόσια και οι πολίτες γνωρίζουν άμεσα ποια πρόταση κατατίθεται από ποιόν και ποια από ομάδες συμφερόντων.
- Η δυνατότητα του αιτήματος δημοψηφίσματος αφορά κυρίως τις μειοψηφίες και εκείνες τις ομάδες πολιτών που δεν έχουν άλλες δυνατότητες άσκησης επιρροής

10. Υπάρχει ο κίνδυνος κατάχρησης του δημοψηφίσματος από δημαγωγούς ή και πολιτικούς σχηματισμούς ισχνών μειοψηφιών;
Τα απολυταρχικά καθεστώτα κάνουν πάντα κατάχρηση του δημοψηφίσματος για να προσδώσουν μανδύα δημοκρατικότητας και σταθερή διάρκεια στην εξουσία τους - σε αυτή την περίπτωση plebiscitum - Πρόκειται για κατευθυνόμενα δημοψηφίσματα που αποφασίζονται και προκηρύσσονται μονομερώς από το καθεστώς ενώ το δημοψήφισμα, με πρωτοβουλία της κοινωνίας των πολιτών, είναι πάντα αυστηρά απαγορευμένο.
Σε κάθε περίπτωση, η κρίση του εκλογικού σώματος και ο μηχανισμός του δημοψηφίσματος - ελάχιστος αριθμός υπογραφών για την κατάθεση του αιτήματος, απαρτία του 50%+1 του εκλογικού σώματος κ.λ.π. - συνιστούν αποτελεσματικότατα μέσα προφύλαξης από κάθε είδους κατάχρηση.
- Σε μία δίκαιη κοινωνία δικαιούνται όλοι του αιτήματος δημοψηφίσματος, καθόσον τόσο ο μηχανισμός της διαδικασίας του όσο και η κρίση του εκλογικού σώματος συνιστούν το αποτελεσματικότερο εργαλείο απέναντι σε κάθε κατάχρηση

11. Μήπως χειραγωγούνται σοβαρά οι απόψεις;
Έρευνες που έλαβαν χώρα στις Ηνωμένες Πολιτείες απέδειξαν ότι στην περίπτωση που οι οικονομικοί πόροι των αντίθετων στην πρόταση ενός δημοψηφίσματος είναι περισσότερο από διπλάσιοι των πόρων των υποστηρικτών του, οι πιθανότητες απόρριψης της πρότασης αυξάνουν τουλάχιστον κατά 75%. Και αυτό, γιατί οι αντίθετοι στην πρόταση μπορούν να δράσουν με άνεση εναντίον της, να σπείρουν με μεγαλύτερη ευκολία την αμφισβήτηση στο εκλογικό σώμα και να ενισχύσουν σημαντικά την καμπάνια αποχής όταν ο νόμος προβλέπει απαρτία για το έγκυρο της ψηφοφορίας. Αντίθετα, έχει αποδειχθεί ότι όταν παραχωρηθεί η ευκαιρία στους υποστηρικτές της πρότασης να την αναλύσουν ικανοποιητικά στο κοινό αποκτούν σημαντικό πλεονέκτημα απέναντι στους αντίθετους ακόμα και αν αυτοί διαθέτουν σημαντικά ευρύτερη οικονομική βάση.
Η υπερ-συγκέντρωση της οικονομικής εξουσίας στα χέρια ολιγαρχιών, που χαρακτηρίζει την εποχή μας, απαιτεί την λήψη κάθε μέτρου ικανού να διασφαλίσει την απόλυτη ισοτιμία στην άσκηση των δικαιωμάτων όλων των πλευρών στο πεδίο της άμεσης δημοκρατίας. Ένα από τα μέτρα, στην περίπτωση της λαϊκής πρωτοβουλίας, συνίσταται στην διάθεση μιας ελάχιστης χρηματοδότησης για κάθε πρόταση που κατατίθεται προς δημοψήφισμα. Από την άλλη πλευρά, δεν πρέπει να λησμονείται ότι, πρακτικά, οι λαϊκές πρωτοβουλίες συνδράμουν στην διαμόρφωση της «δημοκρατικής βούλησης» κατά τον ίδιο τρόπο που συμβάλλουν τα κόμματα και ως εκ τούτου δικαιούνται, το ίδιο, χρηματοδότησης: την περίοδο που προηγείται της ψηφοφορίας, κάθε ψηφοφόρος πρέπει λαμβάνει ένα πληροφοριακό έντυπο που φέρει τόσο τις απόψεις των υποστηρικτών της πρότασης όσο και των αντιθέτων, καθώς και το πλήρες κείμενο του προτεινόμενου σχεδίου νόμου.
- Είναι εφικτή η παρεμπόδιση της χειραγώγησης της κοινής γνώμης με την λήψη των κατάλληλων μέτρων, μεταξύ των οποίων η παραχώρηση των εξόδων της δημοψηφικής πρωτοβουλίας έτσι ώστε να αντιμετωπιστεί, κατά κάποιο τρόπο, η πιθανή οικονομική υπεροχή των αντιθέτων

12. Η συγκέντρωση της ιδιοκτησίας των μέσων ενημέρωσης στα χέρια μιας ολιγαρχίας δεν μπορεί να παρεμποδίσει την ελεύθερο σχηματισμό άποψης από το εκλογικό σώμα;
Η αρνητική επιρροή της εξουσίας των μέσων μαζικής ενημέρωσης στις δημοκρατικές διαδικασίες είναι γνωστή. Μια μονόπλευρη πληροφόρηση όμως, αναφορικά με την θεματολογία του δημόσιου διαλόγου που επακολουθεί της αποδοχής του δημοψηφίσματος, μπορεί να αποδειχθεί μακροχρόνια ιδιαίτερα αρνητική για αυτά. Ετσι, σχεδόν πάντα, τα μέσα ενημέρωσης επιλέγουν να αποτελέσουν ένα απλό φόρουμ ανάπτυξης των επιχειρημάτων αμφότερων των πλευρών ώστε να συνεχίσουν να παρακολουθούνται και από την πλευρά των ηττημένων.
- Στο πεδίο της εφαρμογής των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας, η κατευθυνόμενη πληροφόρηση επιδρά κατά τρόπο ιδιαίτερα αρνητικό στα ίδια τα μέσα ενημέρωσης που την παράγουν και την προάγουν

13. Προστατεύονται επαρκώς τα θεμελιώδη δικαιώματα των μειοψηφιών;
Το δημοψήφισμα στηρίζεται στην αρχή της πλειοψηφίας και, ως εκ τούτου, η μειοψηφία η οποία χάνει την εκλογική μάχη οφείλει να αποδεχτεί το αποτέλεσμα της κάλπης. Στο πλαίσιο της εφαρμογής αμεσοδημοκρατικών διαδικασιών οι μειοψηφίες διακρίνονται σε δύο τύπους: από την μία πλευρά εκείνες που προκύπτουν από μια ψηφοφορία και από την άλλη οι κοινωνικές, θρησκευτικές και εθνικές μειοψηφίες. Για τις τελευταίες ο νόμος προβλέπει ειδική προστασία.
Κάθε πρόταση σχεδίου νόμου λαϊκής πρωτοβουλίας υπόκειται, καταρχάς, σε εξέταση αναφορικά με την ανταπόκριση στον σεβασμό των θεμελιωδών δικαιωμάτων - την τελική απόφαση για την αποδοχή ή την απόρριψη μιας πρότασης δημοψηφίσματος την λαμβάνει, στις περισσότερες χώρες, το Συνταγματικό Δικαστήριο. Παρόμοια, η διαβούλευση κάθε πρότασης λαϊκής πρωτοβουλίας στην Βουλή δύναται να καταλήξει σε απόρριψη λόγω διάκρισης αναφορικά με μειοψηφίες. Η ωριμότητα της κοινωνίας των πολιτών σε θεματικές αυτού του τύπου παραμένει θεμελιώδης αν και ο νόμος εγγυάται την απόλυτη προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων απαγορεύοντας την παραβίαση τους ακόμη και μέσω δημοψηφίσματος.
- Το κράτος δικαίου - και η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων που προσφέρει - μαζί με μια προσεκτική και ευαίσθητη κοινωνία των πολιτών, προσφέρουν την καλύτερη δυνατή προστασία των δικαιωμάτων των μειοψηφιών ακόμη και όταν γίνεται προσφυγή στην χρήση των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας

14. Μήπως το δημοψήφισμα παρεμποδίζει την υλοποίηση κάθε σημαντικού νομοσχεδίου;
 Μεταξύ της κατάθεσης μιας οιασδήποτε πρότασης λαϊκής πρωτοβουλίας και της πιθανής της κατάληξης σε δημοψήφισμα μεσολαβεί ένα καθορισμένο χρονικό διάστημα. Το δημοψήφισμα μπλοκάρει τα νομοσχέδια της Βουλής που στερούνται λαϊκού ερείσματος όπως, παραδείγματος χάριν, εκείνα του προγραμματισμού μεγάλων έργων που παραβλέπουν σημαντικούς στόχους της κοινωνίας των πολιτών εγείροντας την αντίθεση μεγάλου τμήματος της. Μέσω του δημοψηφίσματος είναι δυνατή η απόρριψη νόμων οι οποίοι έχουν ψηφιστεί από την Βουλή δίχως την προκαταρκτική διαβούλευση με τις ενδιαφερόμενες κοινωνικές ομάδες. Συνέπεια όλων είναι ότι εάν οι πολιτικοί φοβούνται το δημοψήφισμα θα πρέπει να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια συναίνεσης γύρω από τις προτάσεις τους πριν από την κατάθεση προς ψήφιση σε νόμο.
- Οι σημαντικές πολιτικές αποφάσεις οφείλουν να αξιολογούνται επαρκώς έτσι ώστε να συνοδεύονται από την μέγιστη συναίνεση. Οι αιρετοί αντιπρόσωποι της κοινωνίας των πολιτών πρέπει να διαθέτουν την δυνατότητα κατάθεσης των πολιτικών τους σχεδίων ενώπιον της συλλογικότητας για την επαλήθευση του βαθμού αποδοχής τους

15. Μήπως το δημοψήφισμα αποτελεί εχθρό της οικονομίας;
Η ιστορία του δημοψηφίσματος στις χώρες που το ενσωματώνουν στο πολιτικό τους σύστημα καταμαρτυρεί ότι η διεξαγωγή του και τα αποτελέσματα της δεν είναι αναγκαστικά εχθροί της οικονομίας. Σε αρκετές, όπως η Ελβετία και κράτη των Ηνωμένων Πολιτειών, η χρήση του και η δυνατότητα συμμετοχής στις διαδικασίες διαμόρφωσης και λήψης των αποφάσεων αποδεικνύει ότι βελτιστοποιεί την αποδοτικότητα της κρατικής μηχανής από την σκοπιά του κόστους ενώ τα δημόσια έξοδα αυξάνουν με ρυθμούς εμφανώς μικρότερους από αλλού. Το όλο φαινόμενο οφείλεται στον σημαντικό περιορισμό της εξουσίας των πολιτικών και των οικονομικών ομάδων «πίεσης» ο οποίος διασφαλίζεται από την αμεσοδημοκρατία κατά τρόπο συστημικό και σαφώς αποτελεσματικότερο ως προς τα αμιγώς αντιπροσωπευτικά πολιτικά συστήματα.
- Η διεθνής εμπειρία στο πεδίο χωρών που έχουν παγιώσει μορφές άμεσης δημοκρατίας, αποδεικνύει ότι η εγγύηση περισσότερων δικαιωμάτων συμμετοχής στην κοινωνία των πολιτών δεν συνεπάγεται αυτόματα αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομία

16. Μήπως το δημοψήφισμα απαιτεί πολλά από τον πολίτη;
Η συμμετοχή στην διαδικασία των εκλογών και η υιοθέτηση της καλύτερης επιλογής, μέσα από μία πλειάδα υποψηφίων και προγραμμάτων διακυβέρνησης, απαιτούν μια σαφώς εντονότερη προσπάθεια πληροφόρησης και κατανόησης από ότι η συμμετοχή στην ψήφο ενός συγκεκριμένου θέματος όπου το θέμα αναλύεται εκτενώς σε ειδικό πληροφοριακό έντυπο και η ανάλυση των «υπέρ» και των «κατά»  λαμβάνει χώρα δημόσια.
- Η συμμετοχή σε δημοψήφισμα απαιτεί απείρως μικρότερες προσπάθειες από εκείνες που προϋποθέτει η εκλογική αναμέτρηση η οποία υποχρεώνει σε δύσκολες επιλογές υποψηφίων και εκλογικών προγραμμάτων

17. Το δημοψήφισμα είναι «προοδευτικής» ή συντηρητικής ρίζας; Προάγεται, κύρια, από τους «πράσινους» και την αριστερά;
Οι αμφιλεγόμενες και βεβιασμένες κατηγοριοποιήσεις που ακολουθούν την υιοθέτηση του σχήματος δεξιά-αριστερά είναι παντελώς άχρηστες στην προσπάθεια ερμηνείας πολλών θεμάτων που αποτέλεσαν αντικείμενο δημοψηφίσματος σε πολλές χώρες. Και αυτό, γιατί τα αιτήματα της κοινωνίας των πολιτών τίθενται σχεδόν πάντα διαγώνια ως προς τις ιδεολογικές αναφορές που συνεπάγεται η σύμπλευση με κλειστές κοινωνικές ομάδες και κόμματα. Η υιοθέτηση ή και η άρνηση των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας χαρακτηρίζει όλα τα πολιτικά σχήματα, άσχετα ιδεολογικής τοποθέτησης.
- Σε όλες τις χώρες που υιοθετούν τις αρχές τις άμεσης δημοκρατίας, ο θεσμός του δημοψηφίσματος χρησιμοποιείται από όλα τα πολιτικά κόμματα

18. Μήπως το δημοψήφισμα κοστίζει αρκετά;
Σε σύγκριση με το κόστος της πολιτικής το δημοψήφισμα δεν κοστίζει. Το κόστος της δυνατότητας συλλογικού διαλόγου και συμμετοχής στην διαμόρφωση και στην λήψη αποφάσεων σε μια σύγχρονη δημοκρατία οφείλει να γίνεται αποδεκτό. Ελβετικές μελέτες έχουν αποδείξει ότι η χρήση των αμεσοδημοκρατικών εργαλείων συμβάλλει στην σημαντική εξοικονόμηση δημόσιων πόρων κατά την άσκηση της πολιτικής.
- Μολονότι η συμμετοχική δημοκρατία δικαιούται να παρουσιάζει ένα οποιοδήποτε κόστος, η χρήση των εργαλείων της, εν τέλει, εξοικονομεί δημόσιο χρήμα

19. Η χρήση των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας είναι δυνατόν να οδηγήσει στην προοδευτική υποβάθμιση των οργάνων του αντιπροσωπευτικού κοινοβουλευτισμού;
Η χρήση των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας στοχεύει στην υποστήριξη και στην ολοκλήρωση εκείνων του αντιπροσωπευτικού κοινοβουλευτισμού με απώτερο στόχο την βελτιστοποίηση και, εάν δυνατόν, την τελειοποίηση της δημοκρατίας. Η καθημερινή άσκηση της πολιτικής παραμένει στα χέρια εκείνων που επιλέγονται και πληρώνονται από την κοινωνία των πολιτών γι’αυτό τον σκοπό. Μέσω των εργαλείων της άμεσης δημοκρατίας - δημοψηφίσματα και λαϊκές πρωτοβουλίες - η κοινωνία των πολιτών παρεμβαίνει μόνο όταν η πολιτική παραμένει απαθής η αποφασίζει κατά τρόπο αντίθετο στην οπτική μεγάλου τμήματος της.
- Η άμεση δημοκρατία είναι το δεύτερο πόδι της δημοκρατίας. Το έργο των οργάνων του αντιπροσωπευτικού κοινοβουλευτισμού και οι αμεσοδημοκρατικές διαδικασίες αλληλοσυμπληρώνονται