Δευτέρα 28 Φεβρουαρίου 2011

Πλουραλισμός


 (Από «Η δημοκρατία σε 30 μαθήματα», του Τζιοβάννι Σαρτόρι)

Ο πλουραλισμός είναι ο πρόγονος του φιλελευθερισμού.

Όλα αρχίζουν την στιγμή κατά την οποία οι κοινωνίες αντιλαμβάνονται ότι η διαφάνεια, η διαφοροποίηση των απόψεων και η διαμάχη, δεν αντιπροσωπεύουν απαραίτητα αρνητικές αξίες. 

Φυσικά, τόσο οι εμφύλιοι πόλεμοι όσο και οι πόλεμοι μεταξύ φατριών, οδηγούν σε φαινόμενα κοινωνικής αποσύνθεσης. Μεταξύ όμως της εξαναγκαστικής σύμπνοιας και της ένοπλης αντιπαράθεσης, υπάρχει ένα ευρύτατο φάσμα διαφορετικότητας και ελευθερίας ιδεών και στάσης που όχι μόνο δεν απειλούν την πολιτική και κοινωνική τάξη αλλά, αντίθετα, την εμπλουτίζουν και της αποδίδουν μία καταλυτική δυναμικότητα.

Πότε όμως γεννήθηκε η ιδέα ότι η «διαφορά» και όχι η «ομογενοποίηση» συνιστά το σπουδαιότερο στοιχείο τροφοδοσίας της ζωτικότητας της κοινωνικής συμβίωσης; Μεταξύ 1562 και 1648, μπροστά στις τρομακτικές ωμότητες και καταστροφές των θρησκευτικών συρράξεων, η «ομοφωνία» άρχισε να περιβάλλεται με καχυποψία ενώ η «ποικιλότητα» με εκτίμηση. Πάνω σε αυτήν την επαναστατική ανατροπή οπτικής γωνίας άρχισε, αργά-αργά, η έγερση της φιλελεύθερης σκέψης, της φιλελεύθερης κουλτούρας, του φιλελεύθερου πολιτισμού και, στην συνέχεια, η ύφανση των νεοτερικών δημοκρατιών. Η απολυταρχία, οι δεσποτισμοί και οι δικτατορίες αποτελούν τον κόσμο του ενός χρώματος. Αντίθετα, η δημοκρατία της νεοτερικότητας τον κόσμο της πολυχρωμίας. Προσοχή όμως. Μόνο η φιλελεύθερη δημοκρατία διαρθρώνεται με επίκεντρο την «διαφορετικότητα». Εμείς, και όχι οι αρχαίοι Έλληνες, ανακαλύψαμε τον τρόπο με τον οποίο συγκροτείται ένα πολιτικό σύστημα μέσω του «ποικιλόμορφου» και του «πολυειδούς».

Ποιος ανακάλυψε τον πλουραλισμό; Κανένας για την ακρίβεια. Δεδομένου, όμως, ότι η ιδέα προβάλλει την εποχή της προτεσταντικής μεταρρύθμισης, είναι λογική η υπόθεση ότι άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά μέσω των μεταρρυθμιστών και ειδικότερα της πουριτανικής εκκλησίας. Ο προτεσταντισμός θρυμμάτισε, και κατ”επέκταση, κατέστησε πλουραλιστικό το θρησκευτικό πιστεύω. Στον πουριτανισμό οφείλεται η εξάλειψη του διλήμματος αναφορικά με αυτό που ανήκει στον Θεό, ή στην σφαίρα της πίστης και με εκείνο που ανήκει στον Kαίσαρα ή στην σφαίρα του κράτους. Παρά ταύτα, η συνδρομή των πουριτανών στην αποκρυστάλλωση της αξίας του πλουραλισμού δεν πρέπει να υπερτιμάται. Είναι αλήθεια ότι επικαλούνταν την ελευθερία άποψης και συνείδησης αλλά την επικαλούνταν για τον εαυτό τους, καθόσον μειοψηφία, ενώ ήταν πάντα έτοιμοι να την αρνηθούν στους άλλους. Στην πραγματικότητα, οι πουριτανοί δεν ανέχονταν το διαφορετικό όπως και οι εχθροί τους, ενώ για την πλειοψηφία τους οι έννοιες της ελευθερίας και της δημοκρατίας έφερναν απλώς αλλεργία. 

Η συμβολή τους στην δημιουργία του συστήματος αξιών που αποτέλεσε το υπόβαθρο γένεσης της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι αδιαμφισβήτητη αλλά οφείλεται, ως επί το πλείστον, στις ιστορικές περιστάσεις.
Είναι δύσκολο να προσδιοριστούν, κατά συνέπεια και ακρίβεια, οι πραγματικοί πατέρες του πλουραλισμού. Σε κάθε όμως περίπτωση, είναι δυνατή η σκιαγράφηση χαρακτηριστικών του:
1. Ο πλουραλισμός εννοείται αποκλειστικά σαν αξία.
2. Ο πλουραλισμός προϋποθέτει και απαιτεί «ανοχή». Κατά συνέπεια, παγιώνεται μέσω της απόρριψης του δογματισμού, του φιντεϊσμού και του φανατισμού.
3. Ο πλουραλισμός απαιτεί αφενός τον διαχωρισμό κράτους και εκκλησίας και αφετέρου την πλήρη αυτονομία της κοινωνίας από αμφότερους. Η άνθιση του πλουραλισμού απειλείται τόσο από ένα κράτος που αποτελεί τον λαϊκό βραχίονα της εκκλησίας, όσο και από το κράτος που «πολιτικοποιεί» την κοινωνία. «Στον Θεό αυτό που δικαιούται ο Θεός, στον Καίσαρα αυτό που είναι του Καίσαρα και στην κοινωνία αυτό που δεν ανήκει ούτε στο Θεό ούτε στον Καίσαρα»: αυτή είναι η οπτική γωνία που οδηγεί στον φιλελευθερισμό πρώτα και στην φιλελεύθερη, πλουραλιστική, δημοκρατία έπειτα.

Είναι εύλογο ότι οπτικές γωνίες αυτού του τύπου παραμένουν ακόμα προνόμιο και χαρακτήρας του δυτικού κόσμου. Το Ισλάμ τις απαξιώνει κατηγορηματικά ενώ στην Αφρική είναι πρακτικά άγνωστες.

Κυριακή 27 Φεβρουαρίου 2011

Πολιτική ελευθερία


(Από"30 μαθήματα δημοκρατίας", του Τζιοβάνι Σαρτόρι)

Ο άνθρωπος είναι πραγματικά ελεύθερος; Έχει πραγματικά το δικαίωμα της ελεύθερης βούλησης; Ερωτήσεις αυτού του τύπου διαπερνούν όλη την ιστορία της θεολογίας και της χριστιανικής ηθικής. Και ακόμη: ποια είναι η φύση και ποια η ουσία της ελευθερίας;

Για τον Σπινόζα ελευθερία είναι ο ολοστρόγγυλος ορθολογισμός. Για τον Λάιμπνιτς ο αυθορμητισμός της ευφυΐας. Για τον Χέγκελ η αποδοχή της ανάγκης. Όλες όμως αυτές οι ερμηνείες αφορούν την ελευθερία in interiore hominis, την εσωτερική ελευθερία του ατόμου. Καμία δεν αφορά την εξωτερική του ελευθερία, το αναφαίρετο δικαίωμα να είναι ελεύθερος, η και ανελεύθερος, σε σχέση με τους άλλους. Αυτός ο δεύτερος τύπος ελευθερίας συνιστά την πολιτική ελευθερία: την ελευθερία συνύπαρξης με την ελευθερία του άλλου και την αντίσταση σε κάθε είδος ανελευθερίας.

Υπάρχει, κατά συνέπεια, μία τεράστια διαφορά μεταξύ της εσωτερικής ελευθερίας, ή της ελευθερίας βούλησης και της εξωτερικής ελευθερίας, ή ελευθερίας συμπεριφοράς. Με την πρώτη ασχολείται η φιλοσοφία ενώ με την δεύτερη η πολιτική. Η πολιτική ελευθερία, κατά συνέπεια, είναι ελευθερία εμπειρική και πρακτική. Ο Τζον Λόκ στάθηκε ένας από τους πρώτους που αντιλήφθηκαν αυτή την σημαντική διαφορά. Εκείνος όμως που έδωσε καλύτερα από κάθε άλλον τον ορισμό της πολιτικής ελευθερίας στάθηκε ο Τόμας Χομπς στον περίφημο «Λεβιατάνο»: «Ελευθερία σημαίνει απουσία… εξωτερικών δεσμεύσεων». Ο Χομπς αντιλαμβάνεται την έννοια της πολιτικής ελευθερίας στα πλαίσια της σχέσης πολίτη-κράτους από την οπτική γωνία του πολίτη. Αντίθετα, κάθε θεώρηση της πολιτικής ελευθερίας από την σκοπιά του κράτους ανοίγει το κεφάλαιο της αυθαιρεσίας της εξουσίας, ή ενός τυραννικού κράτους ελεύθερου να εξουσιάζει κατά βούληση.

Η ουσία είναι ότι η πολιτική ελευθερία αποτελεί την ασπίδα προστασίας του πολίτη από την καταπίεση (κάθε μορφής εξουσίας). Με ποιο τρόπο; Το περίγραφε, έξοχα περιεκτικά, ο Κικέρων πριν από 2000 χρόνια: «Είμαστε δούλοι των νόμων για να είμαστε ελεύθεροι» (Oratio pro Cluentio). Το επανέλαβε, ακόμα πιο περιεκτικά αλλά γλαφυρά, ο Λόκ τον XVII αιώνα: «Οπού δεν υπάρχει νόμος δεν υπάρχει ελευθερία». Εκείνος όμως που επέμενε, περισσότερο από κάθε άλλον, στην θέση ότι η ελευθερία εδραιώνεται στον νόμο στάθηκε ο Ζαν-Ζακ Ρουσσώ: «Όταν ο νόμος είναι καθυποταγμένος στους ανθρώπους δεν απομένουν παρά αφεντικά και δούλοι. Είναι βεβαιότητα για την οποία είμαι περισσότερο από βέβαιος: η ελευθερία ακολουθεί πάντα την τύχη του νόμου, βασιλεύει ή χάνεται μαζί με αυτόν».

Γιατί η ελευθερία έχει ανάγκη την προστασία των νόμων; Γιατί όταν εξουσιάζουν οι νόμοι – κανόνες απρόσωποι και γενικοί – δεν εξουσιάζουν οι άνθρωποι και αντ’αυτών η αυθαιρεσία, δεσποτική ή απλώς βλακώδης, ενός άλλου ανθρώπου. Είναι αλήθεια ότι ο νόμος είναι πειθαναγκασμός και περιορισμός – δεδομένου ότι απαγορεύει και καταδικάζει – αλλά, ταυτόχρονα, προστατεύει καθ’όσον σύστημα κανόνων που εφαρμόζονται υποχρεωτικά και αδιάκριτα σε όλους, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που τους γράφουν. Τι το καλύτερο για την αποτροπή ακόμα και της σκέψης για αυθαιρεσία;

Λέγεται ότι η πολιτική ελευθερία είναι κατ’ανάγκη ένας αμυντικός τύπος ελευθερίας, μία ελευθερία «από…». Είναι εύλογο ότι μετά την κατάκτηση της ελευθερίας «από…» ακολουθεί η ελευθερία «του…», ή η ελευθερία συμπεριφοράς. Δίχως όμως τη προστασία του νόμου, πρακτικά, δεν μπορεί να ακολουθήσει τίποτα. Η ελευθερία «του…» δεν μπορεί να υπάρξει δίχως την κατοχύρωση της ελευθερίας «από…». Και αυτό το εγγυάται μόνο ο νόμος.

Παρασκευή 25 Φεβρουαρίου 2011

Μπερνάρ Σαρμπονό

 Μπερνάρ Σαρμπονό και η μετα-πολιτική της απανάπτυξης: έξοδος από τον πολιτικό οικολογισμό και από την πολιτική της οικονομίας

Ο Μπερνάρ Σαρμπονό (1010-1996) συνιστά ένα από τους πρωτεργάτες της οικολογίας και της οικολογικής σκέψης, του τοπικισμού και του φεντεραλισμού στην σύγχρονη Ευρώπη. Προσχώρησε στο πεδίο των προβληματικών αυτού του τύπου γύρω στις αρχές της δεκαετίας του ’30 μέσω της ανάπτυξης μιας εκπληκτικά επίκαιρης κριτικής σε όλες τις πολιτισμικές διαστάσεις της νεωτερικότητας. Η συλλογιστική του αποτελεί καταγγελία της ανεξέλεγκτης κυριαρχίας της «οικονομίας» και της «ανάπτυξης», ανεξάρτητες από τις περιβαλλοντικές τους επιπτώσεις και θέτει τις βάσεις μιας οικολογίας της αυτό-βιωσιμότητας στα πλαίσια εναλλακτικών μορφών κοινωνικής οργάνωσης, του πάθους για την φύση και ενός ουμανισμού που βλέπει στην ασύδοτη επιστημονική, τεχνολογική και βιομηχανική ανάπτυξη τον κύριο κίνδυνο της ελευθερίας του ατόμου.
---------------------------------
Κατά την προσέγγιση του Σαρμπονό, η απανάπτυξη δεν μπορεί παρά να αποτελέσει αντίποδα της σημερινής οπισθοδρόμησης του πολιτικού οικολογισμού. Οφείλει να πάρει αποστάσεις από τις εσφαλμένες προσεγγίσεις του συστήματος της κοινωνίας της ανάπτυξης, θέτοντας σε πρώτο πλάνο την αμφισβήτηση της επικυριαρχίας και της αλλοτρίωσης της πολιτικής.
Μόνο μία καθαρά αντισυστημική θέση απέναντι στο δυτικό μύθο της ανάπτυξης, σαν «βιολογική» μεταφορά της μεγέθυνσης, και στην ιδέα της πολιτικής σαν αυτόνομης σφαίρας προγραμματισμού και ασφυκτικού ελέγχου της κοινωνίας, είναι σε θέση να εκτροχιάσει την κοινωνία της αύξησης της αξίας. Δίχως την αμφισβήτηση της πολιτικής οντολογίας της νεωτερικότητας, το κίνημα της από-ανάπτυξης κινδυνεύει να μην προτείνει παρά την ενίσχυση της νεωτερικής διαδικασίας συνεχούς εξορθολογισμού των εμπορικών σχέσεων της κοινωνίας - ολοένα πιο συνεπείς και αποδοτικές καθόσον ολοένα πιο θεαματικές – βάσει της ικανοτήτας αυτό-περιορισμού των μελών της.
Η πολιτική των αξιών, της αυτό-συγκράτησης και η αναγκαία αύξηση της υπευθυνότητας του καθένα, οφείλουν να τεθούν με όρους εργαλειακής πολιτικής απαιτούν ο Σαρμπονό και ο Ζ.Ελύλ. Τι τύχη μπορούν να έχουν οι καλές προθέσεις όσων πιστεύουν ακόμη ότι ενσαρκώνουν μία «αντι-αυταρχική πολιτική οικολογία» όταν συγκαταλέγουν μεταξύ των βασικών εργαλείων τους το «Κοινωνικό Κράτος», τον «Νόμο» και το «Δίκαιο» αναδιπλώνουμε στην λίστα του παλαιού κόσμου των ιδεών και των ιδεολογημάτων
Η από-ανάπτυξη του οικολογικού αποτυπώματος της κοινωνίας μας «μέσω της εξόδου από την οικονομία», ή της εγκατάλειψης των προυποθέσεων εμπορικής συναλλαγής, σημαίνει την οριστική απάρνηση της πολιτικής οντολογίας της νεωτερικότητας, η οποία δεν είναι άλλο από την θεοποίηση του εμπορίου. Εάν δεν καταλήξουμε σε ένα είδος οικο-ολοκληρωτισμού της από-ανάπτυξης, ο οποίος δεν θα έχει εύλογα το «ανθρώπινο πρόσωπο» της οικολογοποίησης της οικονομίας, θέμα προσφιλές στον Γκεογκέρσκου-Ρέγκεν. Για την ιδέα αποανάπτυξης του Σαρμπονό η πολιτική απέχει πολύ από το να αποτελέσει εργαλείο λύσης. Αντίθετα, παρουσιάζεται σαν κύριο μέρος του προβλήματος που δημιούργησε η κοινωνία της ανάπτυξης [23].