Ο χώρος...

  

Ο «χώρος» αποτελεί μορφή τέχνης, ίσως της πιο σπουδαίας, ίσως της περισσότερο συνεργικής που έχει εκφράσει ποτέ η ανθρωπότητα. Αντίθετα από τις λοιπές μορφές τέχνης, μέσω της διαμόρφωσης της ύλης, όπως η ζωγραφική ή η γλυπτική, ο «χώρος» παράγεται διαλεκτικά, συσχετιστικά μεταξύ έμβιων όντων, μεταξύ ανθρώπου και φύσης στην διάρκεια του χρόνου της ιστορίας. Αποτελεί συλλογικό έργο και έργο συνεξελισσόμενο, έργο που μεταλλάσσεται, θετικά ή αρνητικά, μέσα στον χρόνο.

Ο «χώρος» γεννιέται μέσω της συνεύρεσης φύσης και κουλτούρας. Το προϊόν της γονιμοποίησης αποτελεί ζωντανό οργανισμό, «νεο-οικοσύστημα», ή σύστημα διαφοροποιημένο από εκείνα που του δίνουν υπόσταση, με ίδιο κύκλο ζωής, γένεση, ωριμότητα, γερατειά, θάνατο και ίσως και αναγέννηση, το οποίο απαιτεί διαρκή θρέψη, υποστήριξη και φροντίδα. Έχει χαρακτήρα, προσωπικότητα και ταυτότητα, απόλυτα διακριτά στην «γεωγραφία» και στο «ανάγλυφο» του τοπίου.

Στην κούρσα της διάπλασης μιας δεύτερης, τεχνητής, φύσης, ο τεχνολογικός πολιτισμός αποδεσμεύτηκε προοδευτικά από τον «χώρο», χρησιμοποιώντας τον ουσιαστικά σαν μια επιφάνεια ανάπτυξης αντικειμένων και λειτουργικών αναγκών, έργων, απορριμμάτων και δηλητηρίων. Η έννοια του «χώρου», σαν ζωτικού περιβάλλοντος του ανθρώπινου είδους, είναι πια στα πρόθυρα της χρεωκοπίας: το ισχύον πολιτισμικό μοντέλο την έχει περιθωριοποιήσει εδώ και καιρό από ποιοτικής άποψης, αρκούμενο σε περιστασιακές, περιπτωσιολογικές, ερμηνείες της με την βοήθεια ολοένα και πιο πολύπλοκων τεχνολογικών βοηθημάτων. 

Αποτελεί επιτακτική ανάγκη σήμερα μια πράξη παλιγγενεσίας και επαναπροσδιορισμού της έννοιας του «χώρου», μέσω δημιουργικών πρακτικών προσδιορισμού νέων, γόνιμων, σχέσεων αλληλοσυσχέτισης και αμοιβαιότητας μεταξύ ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος. Αποτελεί ανάγκη, με λίγα λόγια, ο καθορισμός των κατάλληλων χωροοργανωτικών και χωροπλαστικών πρακτικών, γνήσια αυτοβιώσιμου και όχι αναπτυξιακά βιώσιμου χαρακτήρα, με την μορφή μιας νέας συμμαχίας μεταξύ φύσης και κουλτούρας, φύσης και ιστορίας. 

Πηγές άντλησης στοιχείων για την στήριξη του επαναπροσδιορισμού υπάρχουν. Στα πλαίσια της νεωτερικής διαδικασίας αστικοποίησης όχι μόνο διατηρείται, άκρως επίκαιρο, το ρεύμα της κοινωνικο-πολεοδομικής άποψης - από τον Μόρρις, στον Γκέντες και στον Κροπότκιν και από τον Σάιτ στον Ούρβιν και στον Μάμφορντ - αλλά και μία εξαιρετικά πλούσια κληρονομιά χωρικών οντοτήτων που αναμένουν το μπόλιασμα νέων κοινωνικών εταίρων. Σε αυτό το τελευταίο σύζευγμα, μεταξύ κληρονομιάς και νεωτεριστικών ενεργειών, στα πλαίσια της κουλτούρας αξιοποίησης των περιβαλλοντικών πόρων και των ιδιαιτεροτήτων κάθε τοπικότητας, έγκειται η στρατηγική σταδιακής πραγμάτωσης της αυτο-βιώσιμης ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας.

Η οικολογία στις αρχές του 21ου αιώνα - 2

 

(Συνέντευξη με τον Εδουάρδο Τζαρέλλι, καθηγητή Ιστορίας και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Μπολώνιας, επιστημονικό σύμβουλο σύνταξης του εκδοτικού οίκου «Αριάννα»)

2. Ποια τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης οικολογικής σκέψης;

Η οικολογία γεννιέται το δεύτερο ήμισυ του 19^ου αιώνα σε θετικιστικές βάσεις, προσδιοριζόμενη σαν το σύνολο των επιστημών των σχέσεων ενός οργανισμού με το περιβάλλον του. Ανεξάρτητα όμως από την πολιτισμική εξέλιξη του όρου, η επιστημονική διάσταση της γένεσης του σφραγίζει ακόμη τον σύγχρονο περιβαλλοντισμό: το παρατηρούμενο είναι αποκομμένο από τον παρατηρητή και ο άνθρωπος αυτοπροστατεύεται, δυιστικά, δίχως καμία προσπάθεια μεταλλαγής των σχέσεων του με την «φύση». Αυτό ακριβώς αποτελεί και το εργαλείο αποκωδικοποίησης των αντιφάσεων του οικολογισμού και των συνιστωσών του: ο τρόπος θεώρησης της «φύσης», από οντολογικής και αξιολογικής σκοπιάς, αναφορικά με την έννοια που αποδίδεται στο «περιβάλλον».

Η «φύση» ενέχει μιας ζωντανής, σχετίζουσας, πολυπλοκότητας η οποία της προσδίδει μια διάσταση σαφώς διασταλτικότερη από εκείνη του απλού αθροίσματος των μερών των οποίων επεξηγεί τις σχέσεις. Η ελληνική ετοιμολογία του όρου δεν την προσδιορίζει σαν απλό άθροισμα των φυσικών οντοτήτων που την συνθέτουν - χλωρίδα, πανίδα, οργανικός και ανόργανος κόσμος - αλλά σαν αξίωμα και αρχή που καθορίζει γένεση, κίνηση και κύκλο ζωής. Η έννοια του «περιβάλλοντος», αντίθετα, ταυτίζεται με αυτό το οποίο «υπάρχει γύρω» και γύρω από τον άνθρωπο, ο οποίος περιορίζει το όλον σε ότι του χρειάζεται ή σε ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει. Η αναγωγή της «φύσης» σε «περιβάλλον» διατηρεί μία σχέση γνήσια λειτουργική με την πολιτισμική μας συνείδηση η οποία οδηγεί έως το μηδενιστικά τεχνάσματα της σύγχρονης τεχνοκρατίας της οποίας ο πολιτικός περιβαλλοντισμός αποτελεί ουσιαστική συνιστώσα.

Για την ιστορία, η κοινωνική και πολιτική συγκρότηση του οικολογισμού θα λάβει χώρα μεταξύ των δεκαετιών του ’60 και του ’70 του περασμένου αιώνα, όταν οι επιπτώσεις της περιβαλλοντικής μόλυνσης θα προβληθούν σε πρώτο πλάνο χάριν της διεύρυνσης του μαζικού καταναλωτισμού σε όλο τον δυτικό κόσμο. Το σημείο αναφοράς θα αποτελέσει η Ραχήλ Κάρσον και το γνωστό της «Σιωπηρή Ανοιξη», αφιερωμένο στην ολοκληρωτική απουσία του έμβιου κόσμου στις απέραντες βιομηχανικές μονοκαλλιέργειες που ξεχειλίζουν ζιζανιοκτόνο. Η πραγματική όμως στροφή, σε πολιτισμικό επίπεδο και επίπεδο υπαρξιακής αυτογνωσίας, θα πραγματοποιηθεί δέκα χρόνια αργότερα, μεταξύ του ’80 και του ’90, μέσω του οικολογικού ριζοσπαστισμού της επιλεγόμενης και οικολογίας του βάθους.

Ο οικολογικός ριζοσπαστισμός θα αποτελέσει σημείο αναφοράς που θα συσπειρώσει τους πλέον ετερογενείς στοχαστές, από τον Βέντελ Μπέρρυ και τον Εντουαρτ Γκόλντσμιθ έως τους Μπάρρυ Κομμόβερ, Αρνε Νες και Γκάρυ Σνάιντερ. Αν και από διαφορετικές οπτικές και με διαφορετικές ευαισθησίες, διεκδικούν όλοι τους την πρωτιά της ανάδειξης της πραγματικής διάστασης και αξίας της «φύσης» και της θέσης του ανθρώπου στο εσωτερικό της, μέσω μιας εύστοχης κριτικής στον επιστημονικό και τεχνολογικό πολιτισμό.

Ο ριζοσπαστικός οικολογισμός ξεπερνά τις προσεγγίσεις ακριβούς επιστήμης για να ολοκληρώσει την οπτική του στο πεδίο της αυτό-επίγνωσης, της αυτό-συναίσθησης και της συνειδητοποίησης του «φυσικού» και της «φύσης». Ο άνθρωπος προσλαμβάνει την ολιστική του διάσταση σαν μέρος ενός «όλου» αλληλοσυσχετισμών και αλληλοεπιδράσεων. Γεννιέται η οικοκεντρική οπτική σύμφωνα με την οποία η «φύση» προστατεύεται ακριβώς για αυτό που είναι και για την αξία της ανεξάρτητα από την εργαλειακή ή/και την διαγενεαλογική της χρησιμότητα. Η επιχειρούμενη προσέγγιση είναι γνήσια ριζοσπαστική: επείγει η ανάγκη δραστικής αναθεώρησης των δομών της σύγχρονης κοινωνίας, των πολιτισμικών μορφών της και της θέσης του ανθρώπου στην «φύση». Επείγει η επέμβαση στις αιτίες και όχι στα αποτελέσματα. Δεν χρειάζονται «καινοτομίες». Αρκεί η επικαιροποίηση κάτι πάρα πολύ παλιού, σχεδόν αρχαϊκού, με λίγα λόγια η επάνοδος «στην πηγή» των πραγμάτων: η βαθιά κατανόηση της σοφίας της Γης και των οικοσυστημικών ισορροπιών ή η συνειδητοποίηση της ομοιοστατικής συμβίωσης του έμβιου κόσμου. Επάνοδος «στην πηγή» των πραγμάτων σημαίνει αποδόμηση της τεχνόμορφης μηχανής του επιστημονισμού, μέσω της υπέρβασης κάθε μερικής προσέγγισης αναγωγιστικού χαρακτήρα και της οντολογικής ταύτισης με αυτόν τον κόσμο. Οι πλέον ριζοσπαστικές μορφές της προσέγγισης αυτού του τύπου φθάνουν στην υπόθεση της ολικής απαγόρευσης της φύσης για τον άνθρωπο, ακριβώς στον αντίποδα της καρτεσιανής παραδοχής της εκστατικής της ατένισης και της μηχανιστικής της εκμετάλλευσης ενώ οι πιο ακραίες θεματικές τους, όπως αυτές που απορρέουν από την οπτική της «άγριας φύσης», ανάγουν το «αμόλυντο» σε κάλεσμα του χαμένου ενστικτώδους του «πολιτισμένου» ανθρώπου εν είδη ανάγκης επανασύνδεσης με την έμβιο κοινότητα ή και φυσιοκρατικού σολιψισμού.

Ο σεβασμός του έμβιου κόσμου δεν προϋποθέτει την αποδοχή μιας άκριτης ισότητας μεταξύ ανθρώπου, ζωικού και φυτικού βασιλείου και ορυκτού κόσμου, αλλά την επίγνωση της διαφορετικότητας και του αλληλοσυσχετισμού τους. Κατά συνέπεια, το πρόβλημα έγκειται στον εντοπισμό μιας «δίκαιας» οδού από την οπτική της ολιστικής επανισορρόπισης μεταξύ «φύσης» και πολιτισμικής διάστασης. Αυτό είναι και το έργο του οικολογισμού.

Η οικολογία στις αρχές του 21ου αιώνα - 1

 

(Συνέντευξη με τον Εντοάρντο Τζαρέλλι, καθηγητή Ιστορίας και Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνιας, επιστημονικό σύμβουλο σύνταξης του εκδοτικού οίκου «Αριάννα»)

1. Ο οικολογισμός είναι «της δεξιάς» ή «της αριστεράς»;

Θα λέγαμε ότι η απάντηση είναι μπανάλ: ο οικολογισμός δεν είναι ούτε της δεξιάς ούτε της αριστεράς. Θα λέγαμε ότι είναι πέραν της δεξιάς και πέραν της αριστεράς καθόσον σε διαρκή κριτική στάση ως προς της «δυτικοποίηση» του κόσμου. Αντίθετα, συχνά ο οικολογισμός ταυτίζεται με τον περιβαλλοντισμό, στα πλαίσια μιας δεξιότεχνης χειραγώγησης από μέρους των πολιτικών κομμάτων, με πρώτο εκείνο των «πράσινων», ο οποίος παρουσιάζεται με την μορφή ενός προοδευτισμού, νατουραλιστικού-φιλανθρωπικού τύπου, απόλυτα λειτουργικού στον πολιτισμό της εκβιομηχάνισης.

Οι υποστηρικτές των «πράσινων» κινημάτων είναι γενικά δύο τύπων. Ορισμένοι προέρχονται από τον ριζοσπαστισμό της αριστεράς - κολεκτιβιστικό ή ελευθεριακό, αλλά και ωφελιμιστικό – του οποίου αποκηρύσσουν μεν την επαναστατική συνιστώσα αλλά κρατούν την πολιτική δεξιότητα και τον πολιτικό οπορτουνισμό. Αυτοί καταφέρνουν να χειραγωγούν τους υπόλοιπους, συνδεδεμένους άμεσα με τον κόσμο του νατουραλιστικού συνεργατισμού και αφοσιωμένους από καιρό στην υπεράσπιση του περιβάλλοντος, της βιοποικιλότητας κ.λ.π. με εξαίρετα αποτελέσματα.

Κάτω από την επιρροή των πρώτων, οι «πράσινοι» συνηθίζεται να τοποθετούνται γενικώς στα πλαίσια της συμβατικής αριστεράς, σύμμαχοι των δημοκρατικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων. Από την άλλη μεριά, η δεξιά είναι ουσιαστικά αδιάφορη στις επιπτώσεις του οικονομικού ορθολογισμού στην φύση. Απεναντίας, επιδεικνύει σχεδόν σε όλες τις εκφράσεις της ένα προμηθεισμό «θέλησης δύναμης» που στην πράξη δεν σημαίνει τίποτα άλλο παρά την ελεύθερη έκφραση του άγριου πνεύματος του καπιταλισμού.

Με λίγα λόγια, τόσο η δεξιά όσο και η αριστερά αυτοαναιρούνται στο πλαίσιο της αδυναμίας τους να αντιληφθούν την δραματική κεντρικότητα του οικολογικού ζητήματος που βασίζεται στην πικρή διαπίστωση του θρυμματισμού της σχέσης μεταξύ φύσης και κουλτούρας, πολιτισμικό παράδειγμα αναδεδειγμένο στο πεδίο της «φιλοσοφίας της κρίσης» των αρχών του 20^ου αιώνα σαν προϊόν της διχοτομίας μεταξύ «kultur» και «civilisation», «βιολογίας» και «μηχανοποίησης». Από αυτή την άποψη, ο οικολογισμός υπερβαίνει εύλογα και αναγκαστικά τις κατηγορίες δεξιά-αριστερά καθόσον - και σε αυτό έγκειται ο νεωτερικός του χαρακτήρας - προκύπτει ταυτόχρονα γνήσια συντηρητικός και βαθιά επαναστατικός: γνήσια συντηρητικός εφόσον σκοπεύει, κατά κύριο λόγο, στην προστασία και την διατήρηση του φυσικού κεφαλαίου και βαθιά επαναστατικός την στιγμή που στοχεύει στην πλήρη μεταλλαγή του κυρίαρχου πολιτισμικού παραδείγματος.

Από την οπτική της πολιτικής τους διάστασης, ο οικολογισμός και το οικολογικό κίνημα θα έπρεπε να αυτοπροσδιορίζονται εκτός του συμβατικού θεσμικού πλαισίου και του υπάρχοντος κομματικού συστήματος. Θα έπρεπε να συνειδητοποιήσουν ότι, στο ισχύον σύστημα, τα πολιτικά κόμματα αποτελούν φυσικά εμπόδια στην έκφραση, στην ανάπτυξη και στην εφαρμογή των «ιδεών». Από την φύση τους θα έπρεπε να εκφράζουν το πλέγμα των αντιφάσεων και των δυσαρμονιών της καθημερινότητας, των διαδικασιών αναζωογόνησης της δημόσιας διάστασης της κοινωνικής ζωής και εκείνων της ανασυγκρότησης των κοινωνικών δεσμών στο πλαίσιο της τοπικής διάστασης και των αρχών της αμοιβαιότητας και της κοινοτικής αλληλεγγύης. Και σε τελευταία ανάλυση, μια παρόμοια πολιτική διάσταση του οικολογισμού και του οικολογικού κινήματος θα αποδεικνύονταν αδιαμφισβήτητα χρήσιμη για να οδηγήσει και στην αποδοχή μιας μεγάλης αλήθειας: τόσο η πάλη των τάξεων όσο και το ταξικό της αντίθετο συνιστούν ιδεολογικά αναχώματα του 20^ου αιώνα, της νεωτερικότητας και των κοινωνικών και οικονομικών μορφών παραγωγής του. Όπως υπογραμμίζει δε εύστοχα ο Κοστάντσο Πρεβέ, ο διάχυτος καπιταλισμός ή λαϊκός φιλελευθερισμός, είναι τόσο μετα-αστικό όσο και μετα-προλεταριακό φαινόμενο και συνιστά την βάση διαφοροποίησης μεταξύ δεξιάς και αριστεράς όπως και των αντίστοιχων ιδεολογικών μυθευμάτων.